M. Hanifi Alır yazıyor
KÜRT TARİH VE KÜLTÜRÜNDE (MÎR, AŞİRET, AĞA) İLE (SEYYİD, ŞEYH) VE MELELER'IN (DİN ALİMİ) ROLÜ, BUGÜNE YANSIMASI VE ŞİMDİKİ GERÇEKLİK
Başlıklı yazı dizimizin 5.ıncisi
YARI BAĞIMSIZ KÜRT MİRLİKLERİ DÖNEMİ (OSMANLI DÖNEMİ), (1514-1840 ARASI) =320 YIL
Amasya’da 1515 yılında, Kürt Beyleri ile Yavuz Sultan Selim arasında, İdris-i Bitlisî arabuluculuğu ve danışmanlığı ile yapılan Özerklik Anlaşması; ara sıra ufak tefek sıkıntılar olsa da 1850 yıllarına, 2.Mahmut Tanzimat dönemine kadar 320 yıl sürmüştür.
Bu anlaşma çerçevesinde, Abbasiler döneminde çoğunlukla müstakil devletler olarak Hilafete bağlı olan ve İlhani, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safeviler döneminde bağımsız veya yarı bağımsız şekilde varlıklarını sürdüren Kürt emirlik ve aşiretleri; üç ayrı statü ile Osmanlı’yla ittifak yapmışlardır. (Kaynak: Başbakanlık Arşivi Mühimme 46 ve Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi E.11969).
Genel itibarıyla bu statülar:
1. NORMAL OSMANLI SANACAKLARI STATÜSÜ: Kürt Aşiretlerinin zayıf olduğu yerler ile büyük şehirler:
• Direk Merkezi sisteme bağlı,
• Doğrudan Padişah’ın denetiminde,
• Osmanlı coğrafyasında herkes için geçerli olan bir statü;
2. EKRAD (KÜRT) SANCAKLARI STATÜSÜ: Eskiden beri Kürt Hanedanlarının, beylerinin, nüfuzlu ailelerin hâkimiyet alanı olan bölgeler:
• Kendilerine mülkiyet yoluyla yurtluk ve ocaklık olarak verilen,
• Yöneticileri hiçbir şekilde değiştirilemeyen,
• Ölüm veya ihanet durumunda ise ancak eski beyin oğullarından veya akrabalarından biri seçilebilen,
• Maliye ve hukuktan sorumlu kadılar (hâkimler) merkezden atanan,
• Mirlik bütçesinden padişahlık ve sancakbeyi payı ayrılan bir statü.
3. KÜRT HÜKÜMETLERİ SANCAKLARI STATÜSÜ: Kürt Aşiretlerinin yoğun olduğu bölgeler:
• Sadece güvenlik ve vergi verme konularında Osmanlı’ya bağlı,
• Ekrad Sancakları tersine, Merkezden memur tayin edilmeyen,
• Yönetimi gene babadan oğula geçen,
Fiili olarak nerdeyse bağımsızlığa yakın, bir statü.
Bu statüler doğrultusunda 1515 de kurulan Diyarbakır Beylerbeyliğine bağlı 11 normal sancak, 3 Ekrad Sancağı ve 5 Kürt Hükümet Sancağı olarak 19 sancak bağlanmıştır. Daha sonraki süreçlerde Musul, Ana, Deyr-ı Rahbe ve Hasankeyf de Osmanlı sancakları olacaklardır. Van’da da 37 sancak ve 4 hükümet kurulacaktır.
Aynı dönemlerde Osmanlı’dan ilham alan İran Şahları da 5 Kürt Hükümet Sancağını kuracaktır.
Osmanlı’ya bağlı Eğil, Palu, Genç, Kozluk, Cizre, Hazro, Hakkâri, Bitlis, Mahmudî, Pinyanişi Kürt Hükümetleri; en bilinen hükümetlerdir.
Tarihi Kürt mirlikleri olarak ilk akla gelenler ise
1. Hasankeyf Beyliği
2. Ardelen Beyliği
3. Hakkarî Beyliği
4. İmadiye (Bahdinan) Beyliği
5. Cizre Beyliği
6. Bitlis Beyliği
7. Mirdasi Beyliği
8. Çemizkezek Beyşiği
9. Sason Beyliği
10. Hizan Beyliği
11. Kilis Beyliği
12. Zirkan Beyliği
13. Sividi Beyliği
14. Süleymaniye Beyliği
15. Baban Beyliği
16. Vs
Mirlikler yarı devlet niteliğinde olduğundan aşiretler çözülmek üzere idi. Çünkü mirlikler’ın çoğu konfederasyon şeklindeydi. Aşiretler arası çelişkileri ve sorunları, mirler bir denge ve yönetici unsuru olarak çözerlerdi.
Mirliklerin idari şekli, daha çok bağlı olduğu Osmanlı İmparatorluğu padişahlık modeline benzer ve adeta onun küçük bir yönetim modelidir. Mirlik, babadan oğula geçiyor, mülk padişahındır, mirin olduğu bölgede de mülk mirindir. Bunun için bazen mirler; kendi başlarına hutbe okumaya ve para basmaya teşebbüs etmişlerdir.
Emirlikler, atabegler, mirlikler döneminde Kürt dili ve edebiyatı özgürce gelişmiştir. Abbasi sonrası 2. Mahmut Tanzimat Fermanı’na (1258-1850 arası ) kadar önünde herhangi bir engel yoktur.
Nitekim bu dönem içinde yaklaşık 600 yıl boyunca Ali Heririler, Feqiy-ı Tayranlar, Melay-ı Ceziriler, Ahmed-i Xaniler, Melay-ı Batiler gibi büyük Kürt Klasik Edebiyatını ortaya koymuşlardır. Hatta Hakkari’li Pertev gibi mirler de Kürt dili ile divanlar yazmışlardır.
Mirliklerle alakalı detaylı bilgileri, daha çok, Şerefname ve Evliya Çelebi Seyahatnamesinden öğreniyoruz. Evliya Çelebi, üç kez Bitlis’e gelmiştir. En son, Bitlis Miri Abdal Han döneminde uzun süre Fransız gezgin Tavernier ile beraber kalmıştır.
