Coğrafyamızın yetiştirdiği 300 yıl gömüde kalan ender düşünür, din-inanç bölümünde İslam ulaması; İslam düşünürlerin önde geleni; dil konusunda dil uzmanı; zaman takvim bahsinde astoromi uzmanı; töre kültür bölümünde kültür folklor eksperi; ekonomi bölümünde bir ekonomist; eğitim bölümünde bir eğitim uzmanı ve pedagog; sosyal bilimci toplum lideri; Aristo ve farabi’den sonra üçüncü öğretmen Kürt Filozof Ehmedê Xanî’nin ünlü eseri olan ve onlar destanı ile anılan Mem u Zin’deki ONLAR DESTANININ SAYISAL TEMELİ’Nİ sizlere anlatacağım. Hepiniz saygı ile selamlıyorum.
Konuyu anlatmadan önce bildiriye katkı sunan üstadımız Xanîlog Şarafettin Eryılmaz ve bildiri hazırlamamda yardımlarını esirgemeyen Doğubayazıt’taki Xanî çalışma gurubu arkadaşlarımı saygı ile selamlıyorum.
Ayrıca önemli gördüğüm bazı konulara değinmek istiyorum. Bu sempozyumun ismi uluslar arası Ağrı Dağı ve Nuh’un gemisi sempozyumudur. Ağrı Dağı ve Nuh’un gemisinin çıkış noktası Doğubayazıttır. Dolayısıyla sempozyumun Doğubayazıt’ta yapılması gerekliliğini etkili ve yetkili kişilere anımsatarak gelecek yılda sempozyumun Doğubayazıtta yapılmasını Doğubayazıt Halkı olarak bekliyoruz.
İkincil olarak geçenlerde tarihi İshak Paşa Sarayı’nda Ağrı Dağı efsanesi operası yapıldı. Bu operanın gelecek yıllarda uluslar arası Ağrı Dağı ve Nuh’un gemisi sempozyumu etkinlikleri içerisinde yapılmasını etkili ve yetkililere duyuruyorum.
Şimdi konumuza geçelim, Ehmedê Xanî’nin doğal ismi Ehmedê’dir. Bu isim hakkı hiçbir zaman değiştirilmez. Nasıl ki Obama ismi değiştirilmiyorsa, Ehmedê ismide doğaldır, asla değiştirilemez. Oysa bazı ilim çevreleri ve bazı kurumlarve bazı yazar ve çizerler inatla ısrarla Ehmedê’yi Ahmet, Xanî’yi Hani diye kullanmaktadırlar. Bu yanlıştır. Çünkü ismin Türkçesi, Kürtçesi olmaz, zira Ahmet Hani dediğimiz zaman Ahmet nerede, Hani Ahmet anlamı çıkıyor. Oysa Ehmedê ismini kullanmak kişinin kutsal bir hakıdır.
Kürt filozof Ehmedê Xanî’yi Ehmedê Xanî yapan özellik nedir?
Xanî’yi Xani yapan iki özellik vardır.
1- Xanî Sarayda yetişmesine rağmen, saray kültürünü değil de, halk kültürünü seçmesi ve kültürü yaymasıdır.
2- Sevgidir. Xani insana değer verir. İnsan onun için sevgidir. Sevgi aşktır. Aşk bilim ve sanattır. Bilim aydınlık, sanat güzelliktir. Güzellik adalete eşittir. Bedeli ise meşrulaştırılmış insan duygusudur.
Ehmedê Xanî bir beyitin de şöyle der.
Î-sa-l gihişte çilı- û çaran
Wi pêşrewê gunahikaran
Bu yıl kırk dörde ulaştı
O günahkâr öncüsü
Xanî Mem û Zin eserini tamamladığında kırk dört yaşında olduğunu kendisi bu beytinde belirtmektedir.
Xanî onlar destanı Mem û Zin yazılış nedenini şöyle sıralar:
1- Bir çok ulusun kitapları vardır. Kürtlerinde kitapları yoktur dedirtmemek için. Xanî yazdığı şu dörtlüklede bu söylevini dile getirmektedir.
Da xelq-i nbejitin ku Ekrad
Be me’rifet in, be esl û binyad.
Enwa’ê milel xwedan kîbeb in
Kurmanc-i tenê di be hesê in
Ki eller demesin “Kürdler
Bilgisiz, asılsız ve temelsizdirler
Çeşitli milletler kitap sahibidirler
Yalnız Kürdler nasipsizdirler.”
2- Kürtlerin aşk ve mecazi aşktan anlamadıklarını dedirtmemek için. Xani bi beyitinde buna şöyle açıklıyor; Hem ehlê nezer nebem ku”kurmanc/işgê nekirin ji xwe amanc- Hem kendileri ilim irfan sahibi olan kimseler/demesin ki”Kürtler aşkı amaç edinmemişler. Xanî’ye göre aşk nedir derseniz Xanî için aşk doğruluktur, gerçekliktir, özgürlüktür, bağımsız şahsiyetliktir.
3- 1789 Fransız devriminden 94 yıl önce Xanî yurtseverlik ve ulusseverlik kavramlarını ortaya atarak mazlum ve boyunduruk altında olan halkların kurtuluşunun özgürlükçü, demokratik hukuk normlarına dayalı ulus-devlet anlayışında aramaları gerektiği için.Bu üç kural Xani’nin ana dili kullanmasının nedenleri olarakta kabul edilir.
Filozof Ehmedê Xanî Ulus-Devlet kurgusunu işlediği onlar destanı Mem û Zin eserinin birçok şifrelerden oluştuğu bugün birçok bilim adamlarının ileri sürdüğü ortak fikirdir.
Mem û Zin salt bir mesnevi şeklinde yazılmış bir aşk öyküsü şeklinde görmek tamamen yanlıştır. Zira Mem û Zin eserinin bir mesnevi aşk öyküsü şeklinde görünümü doğrudur. Ancak içerik olarak bu eser aslında bir kurtuluş reçetesidir. Burada bir Ulus-Devlet tezi işleniyor. Onlar destanı Mem û Zin'de bireylere telmih sanatıyla değişik sıfatlar yükleniyor. Örneğin; Sti(sitrik) yıldız anlamlı ve hukuk simgesidir. Zin (sin) ayça yüzlü sultan özgürlük simgesidir. Tacettin, otorite simgesidir. Diğer bireylere de bir simge verilmiştir.
Ehmedê Xanî 1695 yılında tamamladığı bir aşk öyküsü görünümündeki Mem û Zin eseri aslında telmih sanatıyla Ulus-Devlet teması işlenmesi dâhiyane bir buluştur. Xanî'nin 300 yıl önce ortaya attığı Demokratik, özgürlükçü hukuk devlet yapısını günümüzde birçok ülke uygulamaktadır.
Xanî telmih sanatına başvurarak Mem û zin serüvenini "on”sayısal temele dayandırmıştır.
Xanî’nin on sayısına önem verişi tesadüfü değildir. Bu on sayısını açalım: Telmihli “on sayısı” tekniği Yüce Xanî’nin bilim ve din kimliğinin izahını ifade eder.
a)- İbrane halkına kurtuluş reçetesi olarak vaat edilen topraklara götürülmesi için Hz. Musa’ya gelen on emiri Xanî kendine şiar etmiştir. Sayı kavramı Matematik ilminin başlangıç alfabesidir. Felsefe, fizik matematik bilimlerini öğreten fakülteleri olmayan Yüksek öğretim mekânları üniversite değil, kolej adıyla adlandırılır. Amarika’da böyledir. Matematik ilmi akıl-irade mekânının ürünüdür. Antik-yunan filozofu Aristo’nun açtığı(ekol) okulun kapısına ”matematik bilmeyen giremez” demişti. Aristo matematiğin önemini hocası Eflatun(platun),Sokrat ve phisagor’dan özümlemiştir. Sayısal felsefe kurucusu Phisagor’dur. İlk özdek unsur 1 sayısıdır. Bir Allah’ın simgesidir. Filozof Xanî’in ulus-devlet tezinin bilim temeli Plato’nun devlet çalışmadır. Platon’da sayısal temel Phisagor anlayışıdır. Örneğin çift sınıf sayısını 1x2x3x4x5x6x7=5040 aile sayısı ile sınırlanmıştır. Flozof baba( 7+1=8) sayısı islamiyette tanrının katı olan cennettir.8+1=9 dünyanın ve üzerinde yaşayan insanın uydu âlemidir. 9+1=10 Allah’ın İbrani halkının kurtarıcısı Hz. Musa’ya illetiği ”on emri” ifade eder.
Musa peygamber ve İbrani halkının macerası kutsal Kur’anın çokça süre ve ayetlerinde vardır. Babamızın hazırladığı kurtuluş destanının bilim ayağı platon’dur. Bu düşüncelerinin meşrululuğunun yeri beyan yeri Allah’ın kelamı Kur’andaki Hz. Musa, Fravun, İbranilerle olan bölümleridir.
Yere düşmüş bir halkın ayağa kalkış antik ilacı “on emrin” içeriğine saygı ve ümit ile telmihlerde bulunmuştur. Açık ve samimi ifade ile kurgusunun bilim ve din ile bir nevi aklanmayı arzulamıştır. Yazıların meşruluğunu kaynak göstermiştir.(1)
Hz. Musa'ya iletilen ve İbrani halkına yol gösteren Allah tarafından iki sele taşı üzerine yazılan On emir şöyledir: 1. Allah'tan başka ilâhların olmayacak. 2. Kendin için oyma put yapmayacaksın. 3. Allah'ın ismini boş yere anmayacaksın. 4. Cumartesi günü hiçbir iş yapmayacaksın. 5. Babana ve anana hürmet edeceksin. 6. Adam öldürmeyeceksin. 7. Zina etmeyeceksin.8. Çalmayacaksın. 9. Yalan şahitliği yapmayacaksın. 10. Komşunun hiçbir şeyine göz dikmeyeceksin b)- Mem û Zin eserinde Xanî kurgusunu sahnelediği ciziri-botanda kulağa, göze hitap ederek sahnede sergilediği(pratik bölümünde) aktör ve aktris sayısı ondur.
Tez destanın mekân ve zaman şeridinin göz önüne serildiğinde rol verdiği tüm ilgili birey sayısı ondur. Bunlar Zeydin Bey, Siti, Zin, Heyzebun, Tacettin, Mem, Arif, Çeko, Beko, Gurgin.Saray içi,ZeydinBey,Siti,Zin,Heyzebun,ve gurginkapı bekçisi beko’dur.Saray dışı mekanında tacettin,Arif,Çeko ve Mem’dir c)- İnsanoğlunun akıl etkisiyle yarattığı ses armonililerinin ismine Müzik diyoruz. Sese tiz ve pes özellikleri verip düzenliyoruz. Bu ses dizilişlerinde oluşan Müzik kompozisyonlarına “Makam diyoruz. Yüce Xanî 10 makamlı düşünce ifadelerini sanatlaştırıyor. İlham sanatıyla telmihlendi.
Bu makamlar Mem û Zin sıralamasıyla
Geveşt, Şehnaz, Neva, Uşşak, Eve, İraki, rast, rehavi, Zenguli, huseyni’dir d)-İnsanlar tüm canlılar gibi sesler vermektedir. Bu sesler söylem ve yazılım şeklindedir. Ses kelimelerin dizilişi “cümle” “şiirlerde” “mısralar kurulur. Kurtuluş destanındaki bütün mısralar 10 hecelidir. Beyitler ve şiirler aruz vezni ile yazılmıştır.
Fa i la tün failatün falün kalıbı kullanılmıştır. . Xanî bunun inceliklerini ancak Nizami, Cami ve Ömer Hayyam'ın çok iyi anladığına vurgu yapar. Aruz veznine birkaç örnek:
Çı bıkim ku qewi kesad e bazar
Ninin ji gumaşi ra xaridar Ne yapayım ki Pazar kesattır, durgundur
Değerli kumaşın hiçbir müşterisi yoktur. Burada Xanî Kürt dili ve edebiyatını altın ve gümüşe benzetiyor. Ancak bunun piyasa ve pazarının durgun oluşunu Kürt dili ve edebiyatını koruyucu bir gücün olmayışında kaynaklandığına vurgu yapıyor. Şayet koruyucu güç olsaydı, onun lideri de dil ve edebiyattan anlasaydı; o zaman Ali Herri,feqiye Teyran’a,Mela cizireyi misyonunu yaşatırdı.
Şimdide sizlere bir mecazi aşk şiir örnek vereceğim Şeklê mecâzî çendeke
Sayda heqîqî werdeke
Teyxûnê qeyda lê veke
Behrî me ber endazi kir
Nîçîr dibe teyxun bitin
Çengê li pêşber xwîn bitin
Şunqar ne dê mecnun bitin
Usküv ji çavan bazi kir
Şunqare çav, teyxune dil
Berdane du çavêt bi kul
Hani ewan gêra xecel
Lewra mecaz axazi kir Mecazi aşk ne kadar sürer ki
Gerçek av(aşk)bir kazdır
Bağlı olan şahini çöz ve salıver
Denizden saldırsın. Önündeki mesafeyi ölçtük
Avlayan şahin olmalı
Önündeki kanat kanlı olmalı
Yüzdeki peçe kaldırılmış, açılmış olmalı
Gözdür avcı kuş, kalptır şahin
Sürmeli iki gözün peşine düştüler
Onlar Xanî’yi utandırdılar
Mecazi aşkla başladığı için Yukarıda dediğimiz gibi,Xanî için aşk doğruluktur. Gerçekliktir ve özgürlüktür, bağımsız şahsiyetliktir. bir anlamlı bir şiirt daha… Ez na çime hezreta çu mîran
Ez na bime bendeyê esîran
Ev mîr û wezîrîya mecazî
Ev şu'bede û xıyalebazî
Bilcımle betal û bê beqane
Bê agıbetin, hemî fenane
Mîrê ku mırın hebit, ne mîre
Mazuli hebit, ewî esire Hiçbir beyin huzuruna gitmem ben
Ve esir olanlara kölelik etmem ben
Şu beylik ve vezirlik ki yüzeyseldir
Şu el oyunları ki hepsi düşseldir
Tümüyle boşturlar, değiller kalıcı,
Hepsi fanidir, yok onların sonucu
Bey değildir, ölümlü olan bir bey
Ve esirdir azledilebilen bir bey Bilindiği halk ve demokrasi sıfatlı Mem Kötü adam Beko’un oyunu ile zindana atılır. Otorite sıfatlı Tacettin Mem’in zindandan çıkışı beyden af talep eder. Bu af talebi Mem geri çevirir. Çünkü Mem birçok evrelerde geçmiş, olgunlaşmış ve halk olduğunun bilincine varmış. Atama yolu ile gelen başkasının boyunduruğu altında olan bir beyi esire benzetir ve onun affını kabul etmez. Bu şiir Mem’in hür bağımsız olduğu andaki ifadesidir. Aşk tekniğiyle hürleşen mem”Ben esirin esiri olmam!”çünkü beyler ve vezirler hükümdarların bir fermanıyla azledilirler. Oysaki ben şahlar şahı olan aşkın meyvesiyim. Şahlar şahını kim azledebilir. Hürleşmiş mem halkıyım ben” Xanîlog Şerafettin Eryılmazı!derki;.
“ Xanî mekânı işlerken, zamanı belirtirken, serüveni işlerken sıkça Hz Musa'yı anımsatıyor. Ve diyor ki, "Saklı duam hep Mem'in söylediklerimin, çizdiklerimin "on emir" şifasına bağımlı olmasıdır." Musa tarihte İbrani halkını bununla yeniden örgütleyip, ümitle vaat edilmiş topraklara ulaştırmıştır. Ve bir ulus yaratmıştır. Sonuç olarak Xanî, onlar destanını Mem û Zin Kutsal kuran içeriğinden esinlenmiştir. İnançların özüyle iç içedir.(2) “ Mehmet, Bahar, Nihat Gültekin’in çıkardıkları Xanî’nin Salname kitabının arka sayfasında aldığım, Xanî’nin telmih sanatıyla söylediği Bir toplumun liderleri, aydınları ve çeşitli halk katmanları özgürlük ve bağımsızlık için mücadeleye davet edilişini; Yine Xanî mazlum hakların kurtuluş reçetesinin ilim ve eğitimle olanaklı olacağına vurgu yapan güzel bir şiiri ile sözlerime son vermek istiyorum. MÎRÊ MİCLİS
Mîrê meclis neketin mutrubê goya çi bikit
Xunçe xendan nebitin, bilbilê şeyda çi bikit
Bîneka husnê pûtan lazim e sahib nezerek
Kesê bîne ku nebit dîlberê zîba çi bikit
Bê kerem naçite tîpa edûwan merdê şecî
Tîxê ahêxte bê destê tuwana çi bikit
Talibê ilm û terbiyeta alimê dana çi bikit
Qelbê Xanî sedefa gewherê irfan me’na çi bikit
Metinxwanek nebitin sahibê me’na çi bikit MECLİSİM EMİRİ
Meclisin emiri gülmese, mutripler ne yapsın
Gülümseyen bir gonca yoksa Şeyda bülbülleri ne yapsın Güzellerin heykeline nazar sahipleri gerek
Bakan hayranı yoksa dilber Ziba ne yapsın Karşılıksız çıkmaz meydana yiğit savaşçı
Güçlü bir el sarılmayınca, kınındaki kılıç ne yapsın Öğrencinin bilimde, erdemde gözü yoksa
Bilgenin dağarcığındaki bilgiler ne yapsın Xanî’nin şiirleri birer incidir, uyarıdır ama
Ülkede okuyucu yoksa şairler ne yapsın
