KÜRT TARİH VE KÜLTÜRÜ 7

KÜRT TARİH VE KÜLTÜRÜNDE (MÎR, AŞİRET, AĞA) İLE (SEYYİD, ŞEYH) VE MELELER'IN (DİN ALİMİ) ROLÜ, BUGÜNE YANSIMASI VE ŞİMDİKİ GERÇEKLİK

Başlıklı yazı dizimizin 7.incisi

M. Hanifi Alır Yazıyor 

A] NAKŞÎLİK:

                  2.Mahmut döneminde ortaya çıkan hem Nakşî hem Kadirî Tarikatları halifeliğini alan Mevlana Xalid-i Kürdi, Şehrezorî veya Bağdadî în Halidiliği, adeta mirlikler’in yerini tutmuştur. Kürt coğrafyasının tümünde oldukça etkili olmuş halen etkisi Türkiye ve Ortadoğu’da devam etmektedir.

Xalidilik nedir? Neden Kürtlerde o kadar etkili olmuştur? İslam Tasavvufu içinde yeri nedir?                   

Kürt siyasetinde Nakşi Xalidi neden o kadar rol oynamıştır? Kürt medreseleri ile bağlantısı nedir?

                    Öncelikle; İslamî kültür ve inanç dünyasında, bir ekol olarak tasavvufun çok ayrı bir yeri vardır. Tasavvuf konusunu, tarihsel gelişim süreci içinde dört ayrı kategoride irdelemekte fayda vardır: 

1. Birincisi: İslamiyetin ilk çıkışında:

 Medine Şehir Devletinde Peygamber’in evinin yanında mesken tutan,

  Kendilerini İslam’a, eğitime, ilme ve ibadete adayan, 

 Daha çok yabancılardan oluşan 

 Ve Ashab-ı Sufe olarak bilinen bir grup sahabe özgünlüğünde kendini bulan, Hz Ali ve Hz Ebubekir’e dayanan abid, zahid geleneği;

2. İkincisi: İslamiyet’in Altın Çağı döneminde: 

 Fergana Vadisi, Maveraünnehir, Horasan interlandı, bugünkü İran, Türki Cumhuriyetler ve Afganistan arasında yer alan bölgede gelişen,

 Hindû, Budizm, Taoizm, İran, Türki ve Kürt eski inanç ve değerlerinin etkisi görülen, 

 Felsefe yoğunluklu, 

 Medrese çıkışlı

 Ve İmam Gazali, Muhuttin-ı Arabi, Şah-ı Nakşibendi, Abdulkadir Geylani, İmam Rabbanî gibi büyük mürşitlerin rehberlik ettiği gelenek;

3. Üçüncüsü: Daha çok Anadolu irfanında zemin bulan:

• Tarikatın yanında Ahi, Mevlevi, Yesevî, Bektaşî geleneğiyle aynı zamanda sosyal dayanışma kurumu olarak da kabul edilebilen, 

• Tekke, dergâh, külliye şeklinde gelişen,

• Ve Ebul’wefa Elkurdî, Ahmet Yesevi, Şeyh Edebali, Ahi Evren, Mevlana, Haci Bektaş, Yunus Emre, Melayê Ceziri, Feqiyê Teyran gibi pir, murşid, sofi; kısmen sünni kısmen alevi geleneği;

4. Dördüncüsü: Kürt Coğrafyasında:

 Sosyal, siyasal, tarihsel ve kültürel olarak oldukça etkili olmuş,

 Halen Suriye, Irak ve Türkiye’de varlığını hissettiren Xalidî geleneği;

         Xalidî Nakşî tarikatının kurucusu, aslen Kürt Caf Aşireti Mikaili koluna mensup Mevalâna Xalidî Kürdi Şehrezorî’dir. 2.Mahmut’la iyi geçinmiştir. Sultan Mahmud’un çevresinde hatırı sayılır bir kısım müritleri olmuştur.

        Xalidi Kürt tarikatlarının bir özelliği de dergâhla Kürt Medrese geleneğinin bir arada olmasıdır. Genelde ikisi de bir aradadır. Mürşit aynı zamanda medrese müderisidir.

    Kürt Coğrafyasını etkileyen;

• Barzani Şeyhleri  (Mele Mustaf Barzani Dedeleri)

• Palo Şeyhleri  (Şeyh Ali Sebti, Şeyh Sait-Milletvekili Ali Rıza Septioğlu, Milletvekili Abdulmelik Fırat )

• Nehri Şeyhleri  (Seyyid Taha Hakkarî, Şeyh Ubeydullah Nehri- Seyyid Abdulkadir)

• Gayda Şeyhleri  (Gawsi Hizan, Şeyh Şahabettin, Seyyid Ali- Bakan Kamuran İnan vs)

• Küfrevi Şeyhleri  (Şeyh Muhammed Küfrevî-Milletvekili Kasım Küfrevi)

• Norşin Şeyhleri  (Seyda Abdurrahman-ı Tağî, Şeyh Fethullah Verkânisî, Şeyh Muhammed Ziyâuddîn-Mutlular ve Seydagiller birçok milletvekili)

• Cizre Şeyhleri (Şeyh Abulhekim Dirşevi, Seyyid Ali Fındıkî, Şeyh Seyda, Ş. Nurullah Cezeri-Milletvekili Veli Seydaoğlu)

• Menzil Şeyhleri (Birçok siyasetçi mürit yetiştirmiştir.)

• Haznevi Şeyhleri (Suriye kolu)

• Arvasi Şeyhleri (Şeyh Abbulhekim Arvasî ,Birçok siyasetçi)

• Vs.

                            Bu şeyhlerin hepsi de Xalidi geleneğinin müritleridir.

                     Bu dönemde, Xalidi Nakşi geleneği; Kürtler ile devlet arsında uzun süre bir denge unsuru rolünü oynadığı gibi Kürtler arasında da barışta, bir arada tutmada bir denge unsuru olmuştur. Dini İlim tahsilinde de öncülük yapmıştır.

  Kürt  Xalidiliğinın ilginç tarafları:

• Bir kısmında, Kürt mirlikleri gibi şeyhlik babadan oğula geçmiştir,

• Bir kısmında ilim tarafı, medrese kültürü ağır basmıştır (Norşin, Cizre Şeyhleri)

• Çoğunluk (1850 -1921) arası ile Demokrat partisi ve sonrası dönemlerde etkili olmuştur.

• Birçok Şeyh ailesi, kendilerini Peygamber sülalesi olarak görmüştür.

• Cizre Şeyhleri çoğunlukla, dini eserler, Kürtçe divanlar vs. yazılı eserler bırakmışlardır.

• Nehri, Gayda, Norşin, Küfrevi, Arvasi Şeyhleri olumlu ya da olumsuz politik rol oynamışlardır.

• Üniversitelerde, yurt dışında, ilk eğitim görenler genellikle bu ailelerin çocukları olmuştur.

• Herhangi bir aşirete mensup olmadıkları için tüm aşiretler tarafından kabul görmüşlerdir.

• 1950’den 1890’lara kadar Osmanlı coğrafyasında denge unsuru olan nakşi şeyhleri, 1890’dan sonra birçok başkalıdırı ve isyana öncülük etmişlerdir. Milli Mücadele döneminde hilafet ve cihada İslama bağlı kalmışlardır. 1940’tan sonra Demokrat Parti’nin onların çocuklarına alan açmasıyla çocukları babalarının nüfusundan istifade ederek daha çok sistemle işbirliğine girip yıllarca siyasette rol oynamışlardır.