FİLOZOF EHMEDÊ XANÎ’NİN İSTİARE SANATINA BAKIŞI
Benzetmede mübalâğa yapma yöntemlerinden biri de, bazı sözcüklerin başka bazı anlamlar için emanet olarak alınması yönetimidir. Arapçada “İstiare” denilen bu çeşit benzetme de, klasik edebiyatta çok makbuldü. Xanî’de ”Mem û Zin” de bu çeşit çok kullanılmıştır. Bu “Sunuş” ta her şey uzun uzadıya anlatmamıza olanak bulunmadığı için, istiare çeşidine de fazla yer vermeyiz. Burada sadece bir örnek verip, onunla yetinebiliriz.
Xanî,Bey ile Memo’nun satranç oynadığını anlattığı Mem û Zin eserinin 43.bölümünün başında,Güneş’in doğuşu üzerine şöyle yazmıştır.
“Yıldızlardan oluşan ordunun başkumandanı
Doğan ve batan tüm gezegenlerin başkanı
Dördüncü çarkın tahtındaki o sultan(X)
Çıkıp da görüldüğü zaman doğudan”
Görüldüğü gibi, Xanî burada yıldızları bir “ordu yapmış, Güneş’ten de “başkumandan”,”başkan” ve “sultan” diye söz etmiştir; yani bu sözcükleri emanet olarak yıldızlar ve Güneş için kullanmıştır. Başka bir deyişle, yıldızları bir orduya; sadece Güneşi de bir başkumandana, bir başkana, bir sultana benzetmiştir. Zaten istiare de, aslında benzetmedir; ama normal bir benzetme değil, çok yüksek düzeyde olan bir benzetmedir; orada benzetme doruğa çıkar.
Normal benzetmede hem benzetilen, hem de kendisine benzetme yapılan söylenir ya da yazılır;”gibi” gibi bir benzetme sözcüğü de yanlarında kullanılır. Örneğin bir aşık,”benim sevgilim bir ceylan gibidir.”derse, bu, olağan bir benzetme olur. .İstiarede ise, benzetilen ve benzetme sözcüğü söylenmez ya da yazılmaz; sadece, kendisine benzetme yapılan söylenmez yada yazılmaz; sadece kendisine benzetme yapılan söylenir yada yazılır,bir de dinleyicinin ya da okuyucunun benzetmeyi anlamasına yardımcı olabilecek bir sözcük kullanılır.Örneğin bir aşık,”benim bir ceylanım var ki benimle güler” derse bu istiare olur.Görüldüğü gibi bir “kız” dan ya da bir “sevgili”den söz etmemiş ”gibi” bir sözcük de kullanmamıştır.Ama ceylanın gülmesinden söz ettiği için,o ceylandan kastının sevgilisi olduğu anlaşılır.
Xanî’de yukarıdaki dizelerde,”bir kumandan gibi olan “Güneş” ya da ”bir sultan gibi Güneş” dememiştir.Ana Güneş’e doğrudan doğruya ”başkumandan”,”başkan” ve “sultan” demiştir.Ne var ki yıldızlardan ,doğup,batanlardan ve göğün dördüncü katında öz ettiği için, kastının Güneş olduğu anlaşılır. Dediğimiz gibi,”Mem û Zin” de böyle örnekler çoktur.
X-”dördüncü kattan”maksat,Güneş’in yer aldığına inanılan göğün dördüncü katıdır.
